Niewielu zauważyło, że w tym roku przypada 170. rocznica śmierci Anny Kuliszowej, kobiety której nazwisko było znane wielu: rewolucjonistom i policjantom w różnych krajach europejskich, specjalistom medycznym i prawnikom pracy, działaczom ruchu robotniczego i politykom parlamentarnym, anarchistom i marksistom, feministkom i antyfaszystom. Była członkiem wewnętrznego kręgu Michaiła Bakunina pod koniec jego życia i Piotra Kropotkina na początku jego życia na wygnaniu. Była również dobrze zaznajomiona z czołowymi postaciami rewolucyjnych narodników w Imperium Rosyjskim, europejskim marksizmem, a zwłaszcza włoskim ruchem socjalistycznym, od jednego z jego założycieli, Filippo Turatiego, po młodego Benito Mussoliniego. Pierwsze lata jej ożywionej działalności politycznej miały miejsce na terytorium dzisiejszej Ukrainy, głównie w Odessie.
W różnych okresach swojego życia bohaterka tego eseju nosiła nazwiska Makarewicz, Kosta i Kuliszowa, ale jej nazwisko rodowe brzmiało Rosenstein. Anija Mojszejewna Rosenstein urodziła się 28 grudnia 1853 r. (9 stycznia 1854 r. według kalendarza gregoriańskiego) w Symferopolu, w rodzinie kupca, dziedzicznego honorowego obywatela. Ukończyła gimnazjum żeńskie w Symferopolu, a w 1872 r. wyjechała do Szwajcarii ze swoją starszą siostrą (prawdopodobnie kuzynką) Marią, aby kontynuować naukę. Siostry wstąpiły na Wydział Filozofii Uniwersytetu w Zurychu, podczas gdy Anna studiowała inżynierię na Politechnice w Zurychu. Jesienią 1872 r. obie dołączyły do zuryskiego koła rosyjskich bakuninistów. Jednak Anna nie brała aktywnego udziału w jego sprawach: lider grupy, Michaił Saszin, nigdy nie wspomniał o niej w swoich wspomnieniach napisanych 60 lat później; Anna Rosenstein jest wymieniona tylko w załączniku do jego wspomnień, na liście członków grupy sporządzonej w czasie jej istnienia. Wręcz przeciwnie, Saszin zapamiętał Marię Rosenstein jako pracownicę bakuninowskiej drukarni.
Być może powodem biernego uczestnictwa Anny w kręgu Saszina były okoliczności osobiste: uczęszczała również na spotkania koła braci Żebuniew („Żebunistów”), gdzie poznała studenta Piotra Makarewicza. Na początku 1873 r. Piotr i Anna pobrali się, a w lutym tego samego roku wrócili do Imperium Rosyjskiego. Maria Rosenstein przebywała w Zurychu do lata 1873 r., po czym również wyjechała do ojczyzny i ślad po niej zaginął.
Po kilkumiesięcznym pobycie w Moskwie Makarewiczowie osiedlili się w Odessie i dołączyli do lokalnego odłamu rewolucyjnych narodników, Koła Czajkowskiego (Czajkowców). To dzięki nim Czajkowcy z Odessy dowiedzieli się o anarchistycznych ideach Michaiła Bakunina i wkrótce prawie wszyscy stali się zwolennikami bakuninizmu. Jedynie założyciel grupy, Feliks Wołchowski, i Salomon Czudnowski pozostali po stronie państwowego socjalizmu, co jednak nie przeszkodziło im w kontynuowaniu współpracy z anarchistami.
Czajkowcy z Odessy jako pierwsi na Ukrainie przeszli od samokształcenia do propagandy wśród ludu — najpierw, latem 1873 r., wśród miejskich rzemieślników i robotników fabrycznych, a na początku 1874 r. wśród chłopów. Jesienią 1873 r. w kółka propagandowe zaangażowanych było do 200 robotników. Ich spotkania odbywały się w mieszkaniach Andrieja Franżoli i Makarewiczów; raporty i prezentacje były zwykle wygłaszane przez Piotra Makarewicza i Andrieja Żeliabowa. Anna pomagała mężowi w tej pracy, a także w organizowaniu dostaw zagranicznych publikacji, w tym książki Bakunina „Etatyzm i anarchia”.
Na początku 1874 r. prawie wszyscy Czajkowcy wyjechali do różnych prowincji Ukrainy: rozpoczynał się „ruch do ludu”, była to próba przejścia przez socjalistów do propagandy i organizacji bezpośrednio wśród chłopów. Makarewiczowie pozostali w Odessie na mocy decyzji koła: polecono im utrzymywać więzi z propagandystami i kręgami pozamiejskimi, które udawały się „do ludu”, dostarczać im literaturę i kontynuować propagandę wśród robotników. Para angażowała się w tę pracę do połowy lata.
W lipcu 1874 r. Anna wyjechała do Kijowa, aby tam zająć się organizacją, pozostawiając męża w Odessie. Ich rozłąka miała być krótka, ale para nigdy więcej się nie spotkała. W sierpniu żandarmeria w Odessie otrzymała doniesienie o podejrzanych zgromadzeniach w mieszkaniu Makarewiczów i Piotr został aresztowany. Później został osądzony w „procesie 193” i skazany na zesłanie na Syberię; w 1883 r. Piotr Makarewicz otrzymał prawo stałego pobytu, po czym pracował w departamentach kolejowych w różnych miastach Syberii i Dalekiego Wschodu[5]. Ostatnia wzmianka o nim pochodzi z 1911 roku.
Annę objęło zaoczne śledztwo w „sprawie przynależności do odeskiego koła rewolucyjnego i rozpowszechniania zakazanych książek”, ale pozostała niewykryta. Ukrywała się i mieszkała pod przybranymi nazwiskami w Chersoniu i Kijowie. W październiku 1874 r. przyjechała do Odessy i próbowała zorganizować ucieczkę Feliksa Wołchowskiego z więzienia, ale bezskutecznie. Po powrocie do Kijowa dołączyła do bakuninistów z grupy „Komuna Kijowska”, którzy uniknęli aresztowania, a zimą 1874-5 dołączyła do nowo utworzonej grupy „Pivdenni Buntari” (Południowi Buntownicy).
W marcu 1876 r. Buntownicy odbyli walne zebranie w mieście Smila w obwodzie czerkaskim, na którym opracowali plan działania mający na celu przygotowanie powstania chłopskiego. Większość członków grupy miała osiedlić się w różnych wioskach w regionie Czehrynia, nawiązać więzi z lokalnymi chłopami i stworzyć wśród nich „oddziały bojowe”. Kilku Buntowników otrzymało specjalne zadania, w szczególności Anna Makarewicz miała wyjechać za granicę i zdobyć sprzęt drukarski dla grupy. Anna otrzymała paszport od swojej przyjaciółki, kijowskiej bakuninistki Oleny Kosacz (ciotki Łesi Ukrainki).
Wiosną 1876 r. Makarewicz wróciła do Szwajcarii. Spędziła trochę czasu w domu Bakunina, opowiadając mu o planach Buntowników, w tym o zamiarze wykorzystania fałszywych manifestów carskich do propagandy wśród chłopów. Bakunin, któremu pozostało zaledwie kilka tygodni życia, był bardzo negatywnie nastawiony do tych planów: „Nie można szyć czarnego garnituru białymi nićmi, one natychmiast wyjdą ze wszystkich szwów”.
W czerwcu 1876 r. zakupiona prasa została dostarczona zdemontowana do Rumunii, ale Anna nie była w stanie przemycić jej przez granicę. Prasę trzeba było zostawić (dotarła na miejsce dopiero w następnym roku), a sama Makarewicz wróciła do Imperium Rosyjskiego z pustymi rękami. W sierpniu wzięła udział w drugim zjeździe Buntowników, który odbył się w lesie Osnowiańskim niedaleko Charkowa. Tutaj okazało się, że prawie żaden z członków grupy nie poradził sobie w pełni z przydzielonymi im zadaniami, a krytyka Bakunina całkowicie podkopała ducha walki grupy. W rzeczywistości kongres zakończył się upadkiem grupy, a jej byli członkowie wyjechali do różnych ukraińskich miast, zakładając kilka niezależnych od siebie bakuninistycznych kółek, z których wszystkie nosiły tę samą nazwę „Pivdenni Buntari”.
Pod koniec 1876 r. Anna Makarewicz mieszkała w Odessie, a w 1877 r. w Kijowie, w mieszkaniu Oleny Kosacz, posługując się paszportem na nazwisko Anna Iwanowa. W tym czasie nie była zaangażowana w kręgi rewolucyjne, ale utrzymywała kontakty z ich członkami, w tym z częścią Buntowników, która nadal przygotowywała powstanie chłopskie w rejonie Czehrynia. Kiedy pod koniec sierpnia 1877 r. władze wpadły na trop „spisku czehryńskiego” i zaczęły aresztować jego organizatorów, Anna musiała ponownie się ukrywać. Podobnie jak półtora roku wcześniej, Kosacz pomogła jej w uzyskaniu paszportu. We wrześniu 1877 r. Anna Makarewicz wyjechała za granicę, jak się okazało, na stałe.
Od jesieni 1877 r. Anna Kuliszowa, pod tym własnie nazwiskiem mieszkała w Paryżu. Tam poznała włoskiego emigranta Andreę Costę, jednego z założycieli włoskiego ruchu anarchistycznego, i wkrótce została jego żoną. W marcu 1878 roku były rosyjski książę Piotr Kropotkin również osiedlił się w Paryżu i natychmiast rozpoczął najtrudniejszą pracę nad ożywieniem ruchu socjalistycznego we Francji, który został zmiażdżony po upadku Komuny Paryskiej w 1871 roku. Jules Guesde i Andrea Costa stali się najbliższymi towarzyszami Kropotkina, jeśli chodzi o propagandę i tworzenie kół robotniczych. Anna Kosta-Kuliszowa wzięła najbardziej aktywny udział w pracy swojego męża, a francuska policja oczywiście nie mogła zignorować tej „wywrotowej działalności”.
W kwietniu 1878 r. Andrea i Anna Costa zostali aresztowani pod zarzutem przynależności do Pierwszej Międzynarodówki (która przestała istnieć rok wcześniej). Groziło im długie więzienie, ale pomogła interwencja publiczna; wśród osób, które zwróciły się do francuskiego rządu z petycją o uwolnienie anarchistycznej pary był słynny rosyjski pisarz Iwan Turgieniew. W maju 1878 r. Costowie zostali zwolnieni i „na stałe” wydaleni z Francji jako cudzoziemcy.
Od lata 1878 r. para mieszkała we Florencji. Podobnie jak wielu uczniów Bakunina, pod koniec lat siedemdziesiątych XIX wieku Costowie zrewidowali swoje rewolucyjne przekonania: klasyczna bakuninowska strategia organizowania natychmiastowego buntu uciskanych wyraźnie nie działała, ale marksistowskie podejście do organizowania partii robotniczych i wybierania socjalistów do parlamentów wydawało się przynosić wymierne rezultaty. Ostatecznie w 1879 r. para ogłosiła zerwanie z anarchizmem i zwróciła się ku socjaldemokracji.
W tym samym roku zostali ponownie aresztowani. Następne 13 miesięcy spędzili w więzieniu we Florencji, gdzie Anna zachorowała na gruźlicę. W 1880 roku para została zwolniona i wydalona z Włoch. Spędzili około roku w Szwajcarii, a następnie wrócili do Włoch. Tutaj, w małym miasteczku Imola, miejscu urodzenia Andrei Costy, Anna urodziła córkę Andreinę.
Jak to czasem bywa, narodziny dziecka nie wzmocniły rodziny, ale doprowadziły do jej rozpadu. W 1881 lub 1882 roku Anna zerwała związek z Costą i przeniosła się z powrotem do Szwajcarii, gdzie wstąpiła na Wydział Medyczny Uniwersytetu w Bernie. Studia i młoda córka nie pozwalały jej oczywiście na prowadzenie aktywnego życia społecznego i politycznego, ale Anna nie mogła też z niego zrezygnować. Niedaleko Berna, w Genewie, w tym czasie istniała niewielka grupa rosyjskich emigrantów, członków anarcho-narodowej organizacji Czornyj Pieriedieł („Czarny Podział”). Anna dobrze znała jej członków, Wierę Zasulicz i Lwa Deitscha, z którymi kiedyś należała do grupy Pivdenni Buntari, a teraz poznała lidera Czarnej Repartycji, Georgija Plechanowa. Cała ta genewska społeczność dokonywała tego samego ideologicznego przejści od anarchizmu do marksizmu, którego Anna dokonała nieco wcześniej, i jest prawdopodobne, że jej związek z Plechanowem przyspieszył tę ewolucję. W październiku 1883 r. społeczność genewska ogłosiła utworzenie socjaldemokratycznej grupy Emancypacja Pracy i zamiar publikowania literatury marksistowskiej w języku rosyjskim. Anna pomogła temu projektowi wydawniczemu najlepiej jak potrafiła na początku istnienia grupy.
W 1884 r. Anna Kuliszowa (po rozwodzie z Kostą do końca życia nosiła to nazwisko) ze względów zdrowotnych przeniosła się do południowych Włoch. Zamieszkała w Neapolu, gdzie rok później ukończyła studia medyczne, a następnie odbyła dodatkowy kurs ginekologii w Turynie i Padwie; badała gorączkę połogową i napisała kilka prac naukowych na ten temat. W 1885 r. poznała młodego prawnika Filippo Turati i została jego żoną (para nie miała wspólnych dzieci, więc uznali, że oficjalna rejestracja ich małżeństwa nie jest konieczna).
Pod koniec lat osiemdziesiątych XIX wieku para osiedliła się w Mediolanie, gdzie Anna otworzyła własną klinikę. W tym samym czasie Kuliszowa powróciła do aktywnego życia politycznego. W 1889 r. wraz z mężem zorganizowała Mediolańską Ligę Socjalistyczną, w której stała się głównym ideologiem, a także oficjalnym wydawcą, redaktorem i głównym autorem Critica sociale (Krytyka społeczna; Mediolan, 1891-1926) „czasopisma studiów społecznych, politycznych, filozoficznych i literackich” („rivista dei studi sociali, politici, filosofici e letterari”; później „dwutygodnik socjalizmu naukowego” / „rivista quindicinale del socialismo scientifico”). Czasopismo odegrało znaczącą rolę w propagandzie marksizmu we Włoszech i przyniosło Annie Kuliszowa szeroką popularność w kręgach europejskiej socjaldemokracji. Korespondowała z tak wybitnymi postaciami jak August Bebel, Karl Kautsky, a nawet sam Fryderyk Engels, który wysoko cenił jej pracę.
W 1892 r. z Ligi Socjalistycznej w Mediolanie wyłoniła się Socjalistyczna Partia Włoskich Robotników (włoski: Partito Socialista dei Lavoratori Italiani, PSLI), a w 1893 r. Kuliszowa, jako jej przedstawicielka, wzięła udział w Kongresie Międzynarodówki Socjalistycznej w Zurychu i została wybrana na jedną z jego współprzewodniczących. Już w listopadzie 1894 r. PSLI została zdelegalizowana, a Kuliszowa i Turati zostali skazani na wydalenie z Włoch, ale ich sprawa została wkrótce rozpatrzona ponownie i para otrzymała „tylko” trzy miesiące więzienia.
W 1895 r. byli działacze PSLI zainicjowali utworzenie Włoskiej Partii Socjalistycznej (Partito Socialista Italiano, PSI). Turati i Kuliszowa byli wśród założycieli, ale czasopismo Critica sociale pozostało ich „prywatną”, a nie partyjną publikacją, zachowując status jednej z najbardziej wpływowych publikacji włoskich socjalistów. Artykuły na temat feminizmu i emancypacji kobiet zajmowały szczególne miejsce wśród prac Kuliszowa publikowanych w czasopiśmie. Critica sociale była publikowana przez kilka dekad, z przerwą w latach 1898-1899: w tym czasie Kuliszowa i Turati zostali aresztowani i sądzeni w związku z masowymi strajkami i niepokojami pracowniczymi. Sąd uznał ich za winnych wywrotowej działalności antyrządowej, ale skazał jedynie na wysoką grzywnę i 2 lata więzienia; para została jednak zwolniona na mocy amnestii rok później.
Na początku XX wieku Turati i Kuliszowa stali się liderami „reformatorskiego” skrzydła PSI, które kontrolowało partię po kongresie partyjnym w 1902 roku. Anna uczestniczyła w opracowywaniu projektów ustaw dotyczących pracy kobiet i dzieci, które socjalistom udało się uchwalić w parlamencie; w 1911 r. była jednym z organizatorów Socjalistycznego Komitetu na rzecz Praw Wyborczych Kobiet.
Szczegółowy opis działalności ISP zaprowadziłby nas daleko od biografii Anny Kuliszowej. Ograniczymy się do stwierdzenia, że partia przeszła kilka rozłamów, z których jeden miał miejsce w 1921 roku. Reformiści zostali wyrzuceni z PSI, a Turati i Kuliszowa zostali organizatorami Unitarnej Partii Socjalistycznej (wł. Partito Socialista Unitario, PSU). Rok później, pod koniec 1922 r., faszyści doszli do władzy we Włoszech, a partie socjalistyczne zostały zdelegalizowane. Od tego czasu Anna Kuliszowa zaprzestała działalności politycznej. Pozostało jej mniej niż trzy lata życia.
Anna Kuliszowa, z domu Rosenstein, znana również pod nazwiskiem pierwszego męża jako Makarewicz i jako Costa pod nazwiskiem drugiego męża, zmarła w Mediolanie 27 grudnia 1925 r. w wieku 72 lat. Pogrzebowi towarzyszyła demonstracja, która była prawdopodobnie jednym z ostatnich legalnych protestów socjalistów pod dyktaturą Mussoliniego, oraz krwawe starcia z faszystami.
Ten artykuł został po raz pierwszy opublikowany w języku ukraińskim: Дубовик А. Ганна Макаревич між Одесою та Італією (життєвий шлях одної з засновників Італійської соціалістичної партії) // Південний захід. Одесика. Історико-краєзнавчий науковий альманах. Вип. 35. Одеса: Бондаренко М. О., 2024. С. 142-150.