Wielu współczesnych ludzi nazywających siebie anarchistami ignoruje lub zaniedbuje kwestię narodową i refleksję nad problemem walk narodowowyzwoleńczych. Głównym argumentem jest dla nich oklepane odwoływanie się do „klasyków teorii anarchistycznej”, którzy rzekomo nie zwracali uwagi na problem uciskanych narodów. W związku z tym projekt Akrateia opublikował artykuł rosyjskiego anarchisty Lazara Lipotkina (pierwotne źródło: gazeta »Delo Truda«, wydanie z kwietnia-maja 1932 r.), w którym zwięźle, ale zasadniczo opisuje on stanowisko Piotra Kropotkina, najbardziej klasycznego filozofa anarchistycznego. Artykuł wydaje się niezwykle istotny w kontekście oświeconej walki z bezrefleksyjnym wypaczaniem poglądów klasyków anarchizmu w kwestii wspierania zniewolonych narodów i ich walki z obcym uciskiem.
Kwestia narodowa jest bardzo słabo rozwinięta w rosyjskiej literaturze anarchistycznej. Nawet Piotr Kropotkin, najlepszy teoretyk anarchizmu, który poświęcił wiele lat swojego życia na rozwijanie idei komunistycznego anarchizmu, poświęcił tej kwestii bardzo niewiele uwagi. Z wyjątkiem kilku artykułów na ten temat, napisanych przez niego w różnym czasie, w swoich licznych pracach niewiele porusza problemy narodowe. Pojedyncze myśli i idee Piotra Kropotkina dotyczące kwestii narodowej można znaleźć w niektórych jego książkach i broszurach, ale Piotr Kropotkin nie napisał na ten temat odrębnego dzieła.
Kropotkin podchodzi do rozwiązania kwestii narodowej z punktu widzenia komunistycznego anarchizmu. Z zadowoleniem przyjmuje dążenie wszystkich uciskanych narodowości, nawet tych najmniejszych, do odrodzenia narodowego. Wierzy, że każdy krok uciskanego narodu prowadzący do przebudzenia jego świadomości narodowej ułatwia drogę do prawdziwego międzynarodowego zjednoczenia ludzi.
Peter Kropotkin rozróżnia dwie koncepcje świadomości narodowej: „narodniczą” i „władczą”. Posługując się przykładami z historii rosyjskiego społeczeństwa, pokazuje, jak słowianofile i narodnicy, wychodząc z tych samych przesłanek, w swojej dalszej ewolucji doszli do zupełnie przeciwnych wniosków: słowianofile, pozostając ludźmi klasy rządzącej, stworzyli ze swojej narodowej wiary jedynie nowe wsparcie dla autokracji i ortodoksji, podczas gdy narodnicy, łącząc się z uciskanymi masami robotniczymi i przesiąknięci ich poglądami i ideami, stali się rzecznikami tożsamości narodowej i dążyli do wprowadzenia w międzynarodowe życie narodów ideałów rosyjskiego chłopstwa komunalnego. „Nacjonalizm” słowianofilów, jako zwolenników klasy rządzącej, stał się bastionem reakcji i szowinizmu, podczas gdy „nacjonalizm” narodników, jako obrońców wyzwolenia uciskanych mas chłopskich, był postępowym czynnikiem w procesie wyzwolenia pracującego ludu rosyjskiego.
Peter Kropotkin uważa, że wraz z wprowadzeniem mas uciskanych narodowości do nowoczesnej kultury, wraz z ich świadomym wejściem na arenę historyczną, ruch narodowy wśród uciskanych narodowości nie zmniejsza się, ale wręcz przeciwnie, otrzymuje silniejsze wsparcie w masach. Nieświadomy nacjonalizm mas, który wcześniej wyrażał się w alienacji od wszystkiego, co nierodzime, jest obecnie zastępowany świadomym pragnieniem odrodzenia narodowego. Dążenie to obejmuje obecnie najszersze warstwy uciskanych narodów i nie tylko burżuazję i intelektualistów, ale w dużej mierze także warstwy robotnicze, w tym najbardziej zaawansowaną i rewolucyjną klasę, proletariat. Ale ta jedność narodowych aspiracji mas robotniczych i klasy burżuazyjnej jest tylko pozorna: jakby dążąc do tego samego celu — wyzwolenia narodowego — proletariat i burżuazja uciskanych narodowości rozumieją go na zupełnie różne sposoby. Burżuazja dąży jedynie do odrodzenia narodowego, podczas gdy proletariat dąży do ruchu wyzwolenia narodowego i społecznego, słusznie uważając, że odrodzenie każdej narodowości nastąpi dopiero po jej wyzwoleniu społecznym. Ta różnica w rozumieniu idei wyzwolenia narodowego jest kluczowa dla Kropotkina i jego stosunku do kwestii narodowej.
Jakie jest główne znaczenie kwestii narodowej? Zgodnie z poglądami Piotra Kropotkina, główne znaczenie kwestii narodowej leży w jej radykalnym, społecznym rozwiązaniu, ponieważ kwestia narodowa nie może być rozwiązana przez uciskane narodowości poza ich społecznym wyzwoleniem. Istota kwestii narodowej, teraz gdy przekształciła się z kwestii lokalnej i krajowej w kwestię o znaczeniu międzynarodowym, a nawet światowym, polega właśnie na walce uciskanych mas i zależnych narodowości służebnych przeciwko wyzyskowi narodowemu i politycznemu zniewoleniu tych narodowości przez rządzącą burżuazję. Oczywiste jest, że nie chodzi tu o to, że burżuazja jednej narodowości pokonuje lub może pokonać burżuazję innej narodowości w rywalizującej walce, lub wojnie imperialistycznej, ale o to, że rządząca burżuazja uciska masy robotnicze, a uciskając i wyzyskując te masy, popycha je w ten sposób do walki z imperializmem i czyni z nich sojuszników społecznej walki proletariackiej. Główny punkt kwestii narodowej stanowi zatem część ruchu wyzwolenia narodowego, a ostateczne rozwiązanie tej kwestii jest związane ze społecznym zwycięstwem ludzi pracy.
Takie stwierdzenie Piotra Kropotkina jest prawdą historyczną. Wiadomo, że wielu rekrutów do armii rewolucyjnej zostało dostarczonych przez zaawansowane elementy uciskanych narodowości: Polaków, Żydów, Łotyszy, Ormian, Gruzinów. Wiadomo również, że cała polityka rusyfikacyjna rządu carskiego nie doprowadziła do celu: nie udało się zaszczepić rosyjskich uczuć narodowych i patriotyzmu państwowego w uciskanych narodach. Wręcz przeciwnie, polityka ta obudziła w nich najzacieklejszą wrogość wobec rusyfikatorów i sprawiła, że walczyli jeszcze zacieklej o zachowanie swojego narodowego oblicza. U tych z nich, którzy zachowali pragnienie narodowej i politycznej niezależności, takich jak Polacy, uczucie nienawiści, które kiedyś zasnęło, obudziło się z nową energią. To samo uczucie pojawiło się wśród tych narodów, które chciały zachować przynajmniej ograniczoną dawną wolność. Wszystkie uciskane narodowości zawsze miały silne uczucie sympatii dla wszelkiego rodzaju opozycji wobec „ich” państwa, a jednocześnie szczególną sympatię dla tych partii rewolucyjnych, które domagały się zastąpienia obecnej gwałtownej centralizacji państwa początkiem wolnego, dobrowolnego związku i federacji narodowości.
Obecnie, po wojnie światowej i rewolucjach w Europie, coraz bardziej ujawnia się dążenie podległych narodów i tak zwanych mniejszości narodowych do niezależnego, autonomicznego życia. Wielka Rewolucja Rosyjska z 1917 roku ogłosiła zasadę federacji narodów i dała uciskanym narodom prawo do samostanowienia.
Współczesne wydarzenia prowadzą nas w kierunku decentralizacji państw i federacji narodowości. Oczywiste jest, że nie jest to ostateczny ideał, poza który uciskana ludzkość nie wyjdzie, ale nie jest to sprzeczne z podstawowymi ideami anarchistycznej doktryny autonomicznego i federacyjnego życia narodów, a wręcz przeciwnie, jest w doskonałej harmonii z głównymi zasadami anarchizmu. I w tej sprawie musimy mieć nadzieję, że pełne rozwiązanie kwestii narodowej zostanie zrealizowane nie bez wpływu anarchistycznych idei Piotra Kropotkina.
Skład i redakcja: Denis Chromy