W latach trzydziestych Chicago było stolicą amerykańskich gangsterów. Mafijny gang Paula Ricca i Tony’ego Accardo z powodzeniem kontynuował dzieło Ala Capone – kontrolował całą szarą strefę miasta i większość przestępczego biznesu w północno-zachodnich Stanach Zjednoczonych. Amerykański rząd zrobił wszystko, co możliwe, aby zniszczyć przestępczość zorganizowaną, ale nie zapomniał o innym zagrożeniu dla bezpieczeństwa narodowego – lewicowych radykałach. Od końca lat 20. policja w Chicago regularnie przeprowadzała naloty na miejsca, w których gromadzili się rosyjscy imigranci. Tajne służby obawiały się „czerwonego zagrożenia” i postrzegały każdego „lewicowca” jako potencjalnego agenta sowieckiego wywiadu. Rosyjscy anarchiści uciekający przed bolszewickim terrorem i faszystowskimi obozami koncentracyjnymi byli prześladowani przez FBI. Wśród tych, którzy przyciągnęli niechcianą uwagę władz był czołowy teoretyk anarchosyndykalizmu, Grigorij Maksimow.
Grigorij Piotrowicz Maksimow (1893-1950), dziennikarz i rewolucjonista, który stał u początków anarchistycznego ruchu robotniczego, przeżył dwie wojny światowe, Czerwony Terror i emigrację. Na jego oczach rewolucja zamieniła się w reakcję, a ruch wyzwoleńczy wygasł w obliczu nowego wroga – totalitarnego państwa. Jeszcze przed Karlem Popperem i Hannah Arendt, Maksimow zaczął badać źródła totalitaryzmu i powody, dla których dobre, postępowe przedsięwzięcia rewolucjonistów prowadzą do tworzenia nieludzkich reżimów politycznych. Jego biografia jest nierozerwalnie związana z historią rozwoju myśli anarchistycznej.
Grigorij Maksimow urodził się 10 listopada 1893 r. we wsi Mitjuszyno w obwodzie smoleńskim. Po ukończeniu szkoły jego rodzice wysłali przyszłego rewolucjonistę do seminarium duchownego we Włodzimierzu, aby studiował teologię. Maksimow popadł w konflikt ideologiczny z administracją seminarium i zdał sobie sprawę, że teologia najwyraźniej nie jest jego powołaniem. Maksimow poznał początek I wojny światowej w Piotrogrodzie, gdzie pod wpływem pism Kropotkina prowadził rewolucyjną agitację.
W 1915 r. wstąpił do Wyższego Instytutu Rolniczego, studiując agronomię. Ale wojna wymagała nowych zasobów ludzkich – Maksimow został zmobilizowany. Jednak nawet w wojsku nadal szerzył idee anarchistyczne. Rewolucja lutowa zwolniła Maksimowa ze służby. Od tego momentu brał aktywny udział w wydarzeniach rewolucyjnych – w szczególności stał się jednym z organizatorów Piotrogrodzkiej studenckiej grupy anarchosyndykalistów i grupy Gołos Truda [Głos Pracy]. Latem 1917 r. Maksimow był przedstawicielem nowo utworzonego Związku Propagandy Anarchosyndykalistycznej (SASP), z którego został wybrany do Centralnej Rady Komitetów Fabrycznych i Zakładowych w Piotrogrodzie. Pod pseudonimem „Mr. Lapot” pisał artykuły dla gazety Gołos Truda, w których analizował kwestie natury społeczno-ekonomicznej: organizację kolektywów pracowniczych, ekonomiczną reorganizację społeczeństwa na zasadach anarchizmu, a także sposoby wspierania oddolnych inicjatyw społecznych.
Współpraca z „Gołosem Truda” stała się jednym z najważniejszych etapów w życiu myśliciela. Periodyk został zorganizowany w 1911 r. w USA przez rosyjskich emigrantów, którzy ściśle współpracowali z amerykańskimi anarchosyndykalistami i wymieniali się z nimi doświadczeniami. W 1917 r. redaktorzy skorzystali z powszechnej amnestii i przenieśli publikację do Piotrogrodu. Maksimow nie wiedział, że za niecałe dziesięć lat znów będzie musiał publikować w emigracyjnych czasopismach.
W 1918 r. rozpoczęły się pierwsze represje na dużą skalę przeciwko anarchistom: władze zamknęły drukarnie, aresztowały działaczy i znacznie ograniczyły dystrybucję literatury politycznej. Publikacja Głosu Pracy została tymczasowo zawieszona. Jesienią 1918 r. Maksimow został wybrany na sekretarza Biura Wykonawczego Wszechrosyjskiej Konfederacji Anarchosyndykalistów. W tym samym roku organizacja została zlikwidowana zarówno z powodów wewnętrznych (spory polityczne między anarchosyndykalistami), jak i zewnętrznych (represje bolszewickie). Pomimo serii aresztowań, Maksimow zgodził się wstąpić do Armii Czerwonej. Jego służba nie trwała jednak długo: w 1919 r. w Charkowie odmówił wykonania rozkazu stłumienia powstania chłopów niezadowolonych z polityki bolszewickiej. W 1950 r. anarchista M. Gudel przypomniał ten epizod w biografii Maksimowa:
[W] 1919 r. był w szeregach Armii Czerwonej i walczył przeciwko kontrrewolucji z rewolucyjnym zapałem, ale kiedy jego oddział został wezwany do pacyfikacji ukraińskich chłopów, Maksimow, dowiedziawszy się o nominacji, oświadczył szefowi swojego oddziału: „Armia Czerwona jest zorganizowana do walki z wrogami narodu rosyjskiego, a nie z chłopami i robotnikami, nie pójdę pacyfikować chłopów”. Doskonale zdawał sobie sprawę ze znaczenia i konsekwencji tego protestu. Wiedział, że w Armii Czerwonej, jak w każdej innej, odmowa wykonania rozkazu była surowo karana. Wiedział też, że szef jednostki ma ogromne uprawnienia i może go rozstrzelać bez żadnego procesu. Zdawał sobie sprawę z konsekwencji protestu, a mimo to go podjął. Działał w ten sposób, ponieważ wiedział, był przekonany, że tłumienie i rozbrajanie rewolucyjnych chłopów było jednym z kroków rządu, który był niebezpieczny dla rewolucji. Nie chciał być uczestnikiem tej zbrodni.
Maksimow rzeczywiście został skazany na śmierć, ale został ułaskawiony i zwolniony dzięki staraniom Wszechrosyjskiego Związku Metalowców. Po tym wszystkim, co się wydarzyło, Maksimow stał się nieprzejednanym przeciwnikiem bolszewików, a nawet odrzucił samą ideę Sowietów. Jego zdaniem władza Sowietów nie różni się od żadnej innej formy władzy i nie prowadzi do obumierania państwa, ale do jego wzmocnienia.
W 1919 r. Maksimow pisał dla innego anarchosyndykalistycznego czasopisma, również o nazwie Gołos Truda. Dokonywał w nim przeglądu prac na temat teorii anarchizmu i omawiał możliwe kierunki rozwoju rosyjskiego anarchosyndykalizmu. Krytykując bolszewików, Maksimow nie zapominał o teoretykach anarchizmu, z których wielu, jego zdaniem, wypacza tradycyjne społeczno-polityczne znaczenie doktryny anarchistycznej. Pod ostrzałem znalazł się zwłaszcza Apollon Karelin i jego wspólnota mistycznych anarchistów.
W opozycji do anarcho-mistyków, pan-anarchistów i wielu innych myślicieli, Maksimow zaproponował stworzenie „programu” anarcho-syndykalizmu zrozumiałego dla ogółu społeczeństwa, w którym rzeczywista część filozoficzna byłaby zarysem idei politycznych od Williama Godwina do Kropotkina.
Warto zauważyć, że filozofia w jego projekcie jest podporządkowana politycznemu programowi budowy anarchistycznego społeczeństwa. Maksimow nie interesował się metafizyką, estetyką czy ontologią. Dopuszczał do szeregów anarchosyndykalistów ludzi o różnych poglądach filozoficznych, o ile poglądy te nie stały w sprzeczności z praktyką walki rewolucyjnej.
Pod koniec 1920 roku Armia Czerwona, dowodzona przez Leona Trockiego, pokonała armię rebeliantów Nestora Machno. Już w 1921 r., wraz z „Makhnovshchiną”, wszystkie instytucje anarchistyczne na terytorium Ukrainy zostały zlikwidowane, w tym Konfederacja Organizacji Anarchistycznych „Nabat”, której wielu członków (Wolin, Marek Mraczny-Kławanski, Aron Baron, Aleksiej Oloniecki i inni) zostało aresztowanych. W styczniu 1921 r. więźniowie zostali przeniesieni z Charkowa do Moskwy. Ogólną atmosferę niepokoju pogarszał fakt, że stan zdrowia 79-letniego Kropotkina, którego autorytet przez długi czas zapobiegał masowym represjom wobec anarchistów, gwałtownie się pogorszył.
Próbując nawiązać dialog z bolszewikami, delegacja anarchistów (Maksimow, Aleksiej Borowoj i Aleksander Szapiro) udała się do Czeka, ale inicjatywa ta nie przyniosła żadnych rezultatów. W międzyczasie w Izwiestii opublikowano biuletyn o stanie zdrowia Kropotkina, a Emma Goldman i Aleksander Berkman udali się do chorego. Bolszewicy okazywali Kropotkinowi jak największą troskę, ale aresztowani anarchiści nadal byli przetrzymywani w więzieniach. Kiedy Kropotkin zmarł (8 lutego 1921 r.), władze sowieckie postanowiły zorganizować pogrzeb wielkiego rewolucjonisty na koszt państwa. Nekrologi zostały opublikowane w Izwiestii i Prawdzie. Maksimow stał się jednym z głównych inicjatorów kampanii skierowanej przeciwko próbom wykorzystania pamięci Kropotkina przez bolszewików w ich własnych interesach.
Dzięki wysiłkom Maksimowa, Borowoja i wielu innych powstała Komisja Organizacji Anarchistycznych ds. pogrzebu P. A. Kropotkina. Maksimow wspominał jej działalność w następujący sposób: „Poprzez energiczne działania Komisja zniechęciła bolszewików do pochowania P. A. na koszt państwa i w ten sposób po raz kolejny zareklamowała się międzynarodowemu rewolucyjnemu proletariatowi, za co bolszewicy z kolei próbowali przysporzyć Komisji szeregu trudności, o czym ta ostatnia napisała w swoim raporcie. „Czeka czekała na moment, aby rozprawić się ze wszystkimi, którzy aktywnie przemawiali podczas Tygodnia Kropotkina, a jednocześnie wyrównać rachunki z niektórymi członkami Komisji Pogrzebowej. Ten moment wkrótce nadszedł”.
Nota tłumacza: Malcolm Archibald
Jest to przetłumaczony fragment nowej książki To Kill in Oneself the State – How rebels, philosophers and dreamers invented Russian anarchism, opublikowanej w języku rosyjskim przez moskiewskiego filozofa Nikołaja Gierasimowa. Fraza „Zabiłem w sobie państwo” jest refrenem popularnej piosenki „Państwo” autorstwa rosyjskiego anarchistycznego poety Jegora Letowa. Przegląd ten obejmuje rozdziały poświęcone tak znanym postaciom, jak Piotr Kropotkin, Lew Tołstoj i Emma Goldman, a także tak różnorodnym myślicielom, jak Aleksander Swiatogor (biokosmizm), Georgij Czułkow (mistyczny anarchizm) i Andriej Andriejew (neo-nihilizm).
Czerwony Terror wczesnego państwa radzieckiego, a następnie Wielki Terror lat trzydziestych XX wieku, fizycznie wyeliminowały tych zwolenników rosyjskiego anarchizmu, którzy nie uciekli za granicę. Gierasimow wskazuje, że w postsowieckiej Rosji komuniści wciąż mogli polegać na nostalgii za dawną kulturą polityczną. Ale dla anarchistów zamiast żywej tradycji była tylko pustka. Niemniej jednak ma on pewną nadzieję na przyszłość, ponieważ anarchiści, ze swoją gotowością do podejmowania odważnych działań, mogą prosperować w erze kryzysu, takiej jak ta, w której obecnie żyjemy. Fragment pochodzi z rozdziału 9, s. 279-286