Historycy wydarzeń wojny domowej o orientacji „prawicowej” antykomunistycznej, komunistycznej, narodowo-patriotycznej, historycy państwowi przez długi czas odmawiali ruchowi machnowskiemu życia politycznego, próbując przedstawić go jako prymitywny bandytyzm, pół-kryminalny międzynarodowy bunt, którego celem nie była społeczna kreatywność, ale bezsensowne zniszczenie i terror. Odrzucając „machnowizm”, badacze ci uważali, że ruch machnowski w żadnym wypadku nie może być uważany za ukraiński ruch narodowy i unikalną formę systemu społecznego i państwowego. Nawet współcześni anarchistyczni zwolennicy Nestora Machno wskazują na „wojujący internacjonalizm” i antypaństwowy charakter machnowców.
Jednak ruchy machnowskie i anarchistyczne na Ukrainie były otwarcie antyimperialnymi ruchami i próbą zbudowania nowych struktur społecznych na podstawie ukraińskiej tradycji państwotwórczej. Podczas wojny domowej na południu Ukrainy powstała specyficzna lokalna forma anarchizmu: „ukraiński wojskowy (atamański) anarchizm”, łączący idee klasycznego anarchizmu, kozacko-demokratyczne atamańskie tradycje państwotwórcze, idee autonomii, libertarianizmu i liberalizmu. Ta ideologiczna mieszanka była nową ideologią promowaną przez lidera ruchu, Nestora Machno. Ruch Machno próbował popchnąć szerokie masy ludu do globalnej kreatywności społecznej i ożywić ukraińskie instytucje publiczne.
W sierpniu 1918 r. ukraińscy anarchiści, w celu koordynacji walki z hetmanatem, utworzyli grupę inicjatywną anarchistów „Nabat”. W listopadzie 1918 r. w Kursku odbyła się Pierwsza Konferencja Konstytucyjna Konfederacji Anarchistycznych Organizacji Ukrainy „Nabat” (80% anarchistów Ukrainy w latach 1918-1921 było związanych z „Nabatem”). Pierwsze grupy „Nabatu” powstały w Kijowie, Charkowie, Katerynosławiu, Odessie, Kamieńcu Podolskim, Żytomierzu, Jelizawietce, Ołeksandrowsku, Pawłohradzie, Mikołajowie, Czernihowie, Krzemieńczuku, Konotopie, Hadziaczu, Melitopolu, Mariupolu, Berdiańsku i Żerniewie. W latach 1918-1920 Konfederacja wydawała liczne gazety: „Nabat”, „Charkowski Nabat”, „Jelizawecki Nabat”, „Katerynosławski Nabat”, „Odeski Nabat” i „Hulaj polski Nabat”.
Konfederacja Anarchistycznych Organizacji Ukrainy „Nabat” była pierwszym i jedynym stowarzyszeniem anarchistycznym (spośród kilkudziesięciu w byłym imperium rosyjskim) o jasnych formach organizacyjnych, które zjednoczyło różne nurty anarchizmu na podstawie tak zwanego „jednolitego anarchizmu”. Sami anarchiści zauważali, że Konfederacja Nabat była w istocie partią z jedną platformą i ośrodkiem kierowniczym, która powstała na bazie centralizmu federalnego, posiadała sieć organizacyjną i wiążące decyzje.
Kierownictwo Konfederacji, Sekretariat Nabat, w skład którego wchodzili wybitni ideolodzy i działacze anarchistyczni, składało się głównie z anarchistów pochodzenia żydowskiego, którzy wyemigrowali z Ukrainy do Stanów Zjednoczonych w latach reakcji i powrócili na Ukrainę w 1917 roku. Pierwsza konferencja Konfederacji Nabat odbyła się pod hasłem początku „trzeciej rewolucji anarchistycznej”. Ogłoszono, że „ukraińska rewolucja anarchistyczna będzie pierwszą z serii światowych rewolucji anarchistycznych”. Na początku kwietnia 1919 r. w Jelizawetgradzie odbył się kongres Konfederacji Nabat, na którym nakreślono drogę do decentralizacji władzy. Anarchiści uważali, że początkiem „trzeciej rewolucji” będzie szerokie powstanie ukraińskiego chłopstwa przeciwko hetmańskiemu reżimowi. „Nabatowcy” ogłosili specjalną „światową misję ukraińskiego anarchizmu” i jego historyczną rolę w pierwszym na świecie eksperymencie budowy anarchistycznego społeczeństwa, wzywając anarchistów do natychmiastowego budowania anarchistycznych społeczeństw w regionach Ukrainy. W swoich dokumentach anarchiści uznali Ukrainę za odrębną przestrzeń etniczno-terytorialną z własną historią i wyjątkową przyszłością. Formalnie, nie uznając żadnej struktury państwowej, anarchiści traktowali Ukrainę jako autonomiczną, niezależną część byłego imperium rosyjskiego, stale wskazując na ukraiński charakter zarówno organizacji anarchistycznej, rewolucji, jak i przyszłego społeczeństwa anarchistycznego.
Na początku 1919 r. znaczna liczba nabatowskich anarchistów (na czele z I. Tarasiukiem, członkiem sekretariatu Konfederacji Nabat) dołączyła do powstańczych oddziałów Nestora Machno w celu ideologicznego kierowania ruchem i „pracy kulturalnej”. Na konferencji Konfederacji Nabat we wrześniu 1919 r. większość delegatów opowiedziała się za intensyfikacją działalności anarchistów w grupach powstańczych ruchu „petlurowców”.
Od sierpnia 1917 r. Nestor Machno próbował zbudować niezależne społeczeństwo anarchistyczne na stepach Ukrainy, gdzie 80-85% ludności stanowili etniczni Ukraińcy. Już jesienią 1917 r. można mówić o utworzeniu mikropaństwa w dużej wsi Hulajpole, które było rządzone przez „Wolną Radę” Hulajpole i charyzmatycznego przywódcę Nestora Machno, niezależnego od jakichkolwiek innych struktur państwowych. Ta „niezależna republika” istniała przez prawie sześć miesięcy i została zlikwidowana przez austro-węgierskich okupantów w kwietniu 1918 r. Ale od jesieni 1918 r. ten eksperyment państwotwórczy w powiecie Hulajpole trwał do wiosny 1919 r., kiedy to przez pewien czas przywództwo Machno, zachowując autonomię powiatu, uznało wyższość rządu sowiecko-bolszewickiego.
W październiku 1919 r. machnowcy utworzyli potężną Rewolucyjną Powstańczą Armię Ukrainy (armia liczyła do 80 000 powstańców, z których zdecydowaną większość stanowili Ukraińcy), która opanowała duży obszar południowej Ukrainy, w tym główne miasta: Katerynosław, Ołeksandriwsk, Berdiańsk, Melitopol, Pawłohrad, Nikopol, Mariupol. Następnie pojawiła się kwestia gwarancji rewolucyjnych przemian, porządku i podtrzymania życia w miastach i wsiach kontrolowanych przez machnowców. Nestor Machno stanął przed zadaniem zorganizowania nowego społeczeństwa – Południowoukraińskiej Federacji Pracy (forma ukraińskiej państwowości, która przetrwała około 100 dni).
Organizacja „anarchistycznej republiki machnowskiej” miała być dziełem mas. Zasady tworzenia „wolnego samorządnego państwa” zostały sformułowane w „Projekcie Deklaracji Rewolucyjnej Powstańczej Armii Ukrainy”, który został przygotowany przez Nestora Machno, B. Wolina, P. Arszynowa, zatwierdzony przez Radę Machno 20 października 1919 r. i przyjęty na kongresie robotników na południu Ukrainy i powstańców. „Deklaracja” stwierdzała, że na Ukrainie ma miejsce anarchistyczna rewolucja i budowane jest nowe ukraińskie społeczeństwo. Głównym pojęciem politycznym w Deklaracji jest Ukraina i prawie nic nie mówi się o Rosji, która jest poza zasięgiem wzroku machnowców. Oto jak Deklaracja przedstawia ostateczny cel walki Armii Powstańczej:
„A kiedy ta rewolucja, wybuchnąwszy pełnym płomieniem, obejmie całą Ukrainę i wyzwoli ją od wszystkich gwałcicieli i władców, wtedy my, jej wierni bojownicy, rozpłyniemy się w milionowych szeregach powstańczego ludu i ramię w ramię z nim ruszymy ku wolnej budowie anarchii”.
Tytuł artykułu Deklaracji „Stosunki z zagranicą” nie pozostawia wątpliwości, że Machnowcy budowali państwo ukraińskie. Artykuł ten umieszcza Ukrainę poza Rosją i nadaje jej funkcje podmiotu polityki międzynarodowej. Autorzy artykułu faktycznie zapomnieli o głównej idei internacjonalistycznych anarchistów – światowej republice sowietów bez granic.
Nestor Machno podkreślał, że wolność będzie broniona przez „całą ludność pracującą Ukrainy”, opowiadał się za „społeczną i pracowniczą niezależnością Ukrainy”, a prawo do samostanowienia jako „samostanowienie robotników”. Według Machno miejscowa ludność Ukrainy musiała wybrać własny język i przejść na niego w pracy biurowej i szkolnictwie. W listopadzie 1919 r. gazety Machno wzywały machnowców do przejęcia całej Ukrainy
„…od dalekiej Północy do dalekiego Południa, wykorzystując obecną sytuację”.
Machnowska gazeta „Anarchista-Powstaniec” pod koniec 1919 r. pisała:
„Co jest zbawieniem narodu ukraińskiego? Jaki ruch ideologiczny naprawdę zachowa naród ukraiński, jego wolność i niepodległość? Odpowiedź jest jasna. Sami ludzie już dawno zdali sobie sprawę, że ich jedynym ratunkiem jest anarchizm, federacja pracy, która jest jedyną wolną, niezależną organizacją, która powinna poprowadzić naród do długo oczekiwanej wolności i dobrobytu narodu ukraińskiego”.
Machnowcy bronili idei „wolnego systemu sowieckiego”, w którym sowiety działałyby nie jako organizacje polityczne, ale jako „organizacje społeczno-gospodarcze” regulujące produkcję. Planowano utworzenie oddolnych organów jednoczących – gospodarczych Wolnych Sowietów, które łączyłyby komitety wiejskie, rady, spółdzielnie, sowiety fabryczne itp. Rady gospodarcze (gminne, miejskie i obwodowe) miały pełnić jedynie funkcje doradcze i wykonawcze, regulując życie gospodarcze i dystrybucję. Departamenty podlegające sowietom miały być zaangażowane w działalność publiczną: edukację, statystykę, komunikację i drogi. Zjednoczenie sowietów w federacje według okręgów pod kierownictwem Rad Gospodarczych miało doprowadzić do utworzenia konfederacji federacji pracy na podstawie umowy. Nestor Machno uważał, że prawdziwa sprawiedliwość i samoobrona odrzucają aparat sądowy i policyjny, a zatem sąd i samoobrona powinny być budowane na podstawie samoorganizacji. Sądy miały zostać zniesione „przy pierwszym oddechu wolnego życia”, a zamiast tego Sowieci mieli ustanowić „pewne szczególne formy sprawiedliwości […] przy szerokim udziale ludności i przy całkowitym braku z góry określonych norm karania”. Wolne Sowiety powinny być dziełem mas, bez przymusu i arbitralnej ingerencji ze strony polityków i władz. Machnowscy przywódcy uważali, że jakakolwiek działalność polityczna w takich warunkach „sama się unieważnia”. Deklaracja głosiła pełne korzystanie z wolności słowa, prasy, sumienia, zgromadzeń i organizacji. Wspólne kongresy federacji miały powołać komisję do spraw „codziennych stosunków z zagranicą”. Powtarzały się też oświadczenia Nestora Machno o jego pragnieniu wypełnienia całej Ukrainy swoim ruchem i wyzwolenia jej.
W latach 1919-1921 zwolennicy Machno zawarli sojusze z Dyrektoriatem URL (Ukraińskiej Republiki Ludowej), borotbistami i niezależnymi atamanami. We wrześniu 1919 r. kierownictwo URL podpisało umowę o sojuszu wojskowym z przywódcami machnowców, a rząd Dyrektoriatu zdecydował „o potrzebie zjednoczenia wszystkich ukraińskich sił narodowych w celu zdecydowanej walki z okupacją Ukrainy przez armię Denikina”, co było de facto uznaniem armii machnowskiej za „ukraińską siłę narodową”. W listopadzie 1919 r. członkowie sztabu Machno przeprowadzili rozmowy z przywódcami borotbistów, E. Miedwiediewem i O. Hrydnyckim, członkami Wszechukraińskiego Komitetu Rewolucyjnego borotbistów i dowódcami powstańczych oddziałów borotbistycznych. Zawarto sojusz wojskowo-polityczny między machnowcami i borotbistami, zgodnie z którym borotbiści uznali polityczny kierunek ruchu machnowskiego, a oddziały borotbistowskie zostały podporządkowane dowództwu machnowców. Opracowano wspólną rezolucję, aby zjednoczyć wszystkich powstańców Ukrainy w Niezależną Ukraińską Armię Radziecką, która zagwarantowałaby niepodległą Ukrainę i chroniłaby ją przed wtargnięciem bolszewickich centralistów i imperialistycznej Białej Gwardii. Machno został uznany przez powstańców za dowódcę powstańczego, a wszystkie oddziały powstańcze musiały wykonywać jego rozkazy operacyjne. Ostateczna konsolidacja tego sojuszu miała nastąpić w grudniu 1919 r. na Wolnym Kongresie Robotników i Powstańców Ukrainy, ale z powodu zmieniającej się sytuacji militarnej kongres ten nigdy się nie odbył. Wojujący intelektualiści pomogli machnowcom założyć ukraińskojęzyczną gazetę „Shliakh do voli” (Droga do Wolności) i zorganizować ukraińską sekcję w Wydziale Kulturalno-Oświatowym machnowskiej armii.
Centralna Rada i Dyrektoriat były krytykowane przez Nestora Machno i anarchistów nie za ich pragnienie niepodległości, ale za centralizm państwowy i „burżuazyjną stronniczość”. Duży wpływ na Nestora Machno miała Hałyna Kuźmenko-Machno, jego żona i zagorzała zwolenniczka niepodległości Ukrainy. Pod jej wpływem Nestor Machno zaczął zdawać sobie sprawę z potrzeby walki o wyzwolenie narodowe. Później, w przedmowie do pierwszego tomu swoich wspomnień, Nestor Machno napisał:
„…kulturowo naród ukraiński krok po kroku zmierza do pełnego określenia swojej indywidualnej tożsamości”.
Sam Machno nadał nazwę swojemu ruchowi wyzwoleńczemu, nazywając go „ukraińską rewolucją” (wybierając „nacjonalizm ziemi” i odrzucając „nacjonalizm krwi”). „Deklaracja” Machno zwraca uwagę na specyfikę nacjonalizmu „na sposób hulajpolski”:
„Mówiąc o niepodległości Ukrainy, rozumiemy tę niepodległość nie jako niepodległość narodową, jak niepodległość Petlury, ale jako społeczną i pracowniczą niepodległość robotników i chłopów. Deklarujemy prawo ukraińskiego (jak i każdego innego) ludu pracującego do samostanowienia, nie w sensie »samostanowienia narodów«, ale w sensie samostanowienia robotników…”.
W 1921 r., już za granicą, Nestor Machno powrócił do polityki sojuszu z Petlurą i ukraińskimi politykami galicyjskimi. Machno zamierzał wzniecić i poprowadzić ukraińskie powstanie narodowe w Galicji przeciwko polskim okupantom. W tym czasie ideologia Machno była mieszanką anarchizmu i chłopskiej samowystarczalności, opartej na idei autonomii społeczności chłopskiej. Południowoukraińska Federacja Pracy Machno, która jako podmiot państwowy powstawała na południu Ukrainy w ciągu trzech miesięcy, powinna być postrzegana jako oryginalna forma ukraińskiej państwowości – militarystyczna demokracja bez rządu, która w swoim duchu i tradycji przypominała społeczeństwo, które powstało 400 lat przed Machno – Sicz Zaporoską.
Źródła i literatura
- Ravych-Cherkasskyi: M. Makhno y makhnovshchyna.- Jekaterynosław, 1920; Kubanyn M.: Makhnovshchyna. L., 1927; Herasymenko N. V.: Baťko Makhno. Memuary belohvardeitsa. – M., 1928; Rudnev V. V.: Makhnovshchyna. — Charków, 1928; Szubyn A.: Anarkhyia – mať poriadka. – M., 2005; Azarov V.: Moia makhnovshchyna
- Polytycheskye partyy Rossyy: ystoryia y sovremennosť. – M.. 2000. – S. 383; Savchenko V.: «Yedynyi anarkhizm» konfederatsii «Nabat» // Vseukrainśka istor. nauk.-metod. konferentsiia «Ukraina: stanovlennia nezalezhnosti». – Odessa, OHU. – 1993. CH. 1. – S. 52
- Teper Y. (Hordeev): Makhno. Ot edynoho anarkhyzma k stopam rumynskoho korolia. K., 1924.
- Deklaratsyia Revoliutsyonno-povstancheskoi armyy Ukrayny (makhnovtsev). – Aleksandrowsk, 1919.
- Shliakh do voli. Katerynosław, 1919. – 30 lystopada.
- Anarkhyst-povstanets. – Poltava, 1919. – No 1.
- Konevets (Hryshuta). 1919 h. v Ekaterynoslave y Aleksandrovske// Letopyś revoliutsyy, 1925. – No 5.
- Makhno N. Russkaia revoliutsyia na Ukrayne. T. 1. – Paryż, 1929.
- Makhno N. Ukraynskaia revoliutsyia na Ukrayne. T. 3. — Paryż, 1937.
